नवनाथ महात्म्य भाग १
भारतात जेव्हा तांत्रिक आणि साधकांचे चमत्कार आणि नीती बदनाम होऊ लागल्या आणि शक्ती, मद्य, मांस आणि मादी व्यभिचारामुळे साधक द्वेषाने पाहिले गेले आणि , तेव्हा नाथ संप्रदायाचा जन्म कृतींच्या मोक्षासाठी झाला.
नाथ संप्रदाय हिंदू धर्मातील शैव धर्माची उप-परंपरा आहे आणि शैव धर ही मध्ययुगीन चळवळ आहे.
बौद्ध धर्मात आणि भारत प्रचलित योग परंपरा एकत्र केली आहे
संस्कृत शब्द "नाथ" याचा अर्थ "स्वामी" किंवा "रक्षक" तर संबंधित संस्कृत शब्द "आदिनाथ" याचा अर्थ "प्रथम" किंवा "मूळ" देव असा आहे.
आणि नाथ संप्रदायातील "नाथ" हा शब्द शैव धर्माच्या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या परंपरेसाठी एक नवीन उपक्रम आहे.
18 व्या शतकापूर्वी नाथ पंथातील लोकांना "जोगी किंवा योगी" म्हटले जात असे.
तथापि ब्रिटीश राजवटीत "योगी / जोगी" हा शब्द ब्रिटिश भारताच्या जनगणनेच्या वेळी "निम्न दर्जाची जात" म्हणून वापरला जात होता.
20 व्या शतकात या नावाच्या लोकांनी त्यांच्या नावाच्या शेवटी "नाथ" हा पर्यायी शब्द वापरला.
भारतात नाथ परंपरेची ओळख ही नवीन चळवळ नव्हती तर “सिद्ध परंपरेचा” विकासक टप्पा होता.
"सिद्ध परंपरेने" योगाचा शोध लावला ज्यामध्ये मनोवैज्ञानिक आणि शारीरिक तंत्रांचे परिपूर्ण संयोजन होते जे परिपूर्णतेकडे नेईल.
नाथ संप्रदायाच्या योग्यांची सर्वात जुन्या प्रतिमेचा समावेश विजयनगर साम्राज्याच्या कलाकृतींमध्ये त्यांचा आहे.
भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावर सफरीसाठी आलेल्या मा-हूण नावाच्या चिनी प्रवाशाने त्याच्या संस्मरणात नाथ योग्यांचा उल्लेख केला आहे.
नाथ परंपरेतील सर्वात प्राचीन ग्रंथांचा यात उल्लेख आहे.
उल्लेख आहे की नाथ संप्रदायाची बहुतेक तीर्थक्षेत्र डेक्कन प्रदेश आणि भारताच्या पूर्वेकडील राज्यात आहेत.
या ग्रंथांमध्ये उत्तर, उत्तर-पश्चिम यांचा समावेश आहे.
हिंदूंचे प्रामुख्याने चार पंथ आहेत,वैदिक, वैष्णव, शैव आणि स्मरता.
शैववाद हा एकच शक्ति, नाथ आणि संत पंथ आहे.
त्यामध्ये डेनामी आणि 12 गोरखपती पंथांचा समावेश आहे.
जसे शैव धर्माचे अनेक उप-पंथ आहेत तसेच वैष्णव व इतरही आहेत.
भगवान शंकराची परंपरा त्यांचे शिष्य बृहस्पती, विशालाक्ष (शिव), शुक्र, सहस्रक्षा, महेंद्र, प्रचंडदास मनु, भारद्वाज, अगस्त्य मुनि, गौरशीरस मुनि, नंदी, कार्तिकेय, भैरवनाथ इत्यादींनी पुढे आणली.
भगवान शंकरानंतर या परंपरेतील सर्वात मोठे नाव भगवान दत्तात्रेय यांचे आहे .
त्यांनी वैष्णव आणि शैव परंपरेचे समन्वय साधण्याचे काम केले.
महाराष्ट्रात नाथ परंपरा विकसित करण्याचे श्रेय दत्तात्रेय यांना जाते.
दत्तात्रेय यांना आदिगुरु मानले जातात .
नवनाथ हे 'नाथ' पंथांचे मूळ प्रवर्तक आहेत. नवनाथांची यादी वेगवेगळ्या ग्रंथात स्वतंत्रपणे आढळते.
श्रीमद भागवतात उल्लेख केल्या प्रमाणे श्री वृषभ देवांच्या शंभर पैकी "नऊ नारायण " म्हणून प्रसिद्द असलेल्या नऊ मुलांनी जगदुद्धारार्थ अवतार धारण केले. भगवान श्रीकृष्णांच्या आदेशानुसार पृथ्वीवर नवनाथ रुपाने पुन्हा अवतार घेतला. त्यांची क्रमश: अशी आहेत – मत्स्येंद्रनाथ उर्फ मच्छिंद्रनाथ , गोरक्षनाथ उर्फ गोरखनाथ , गहिनीनाथ, जालंधरनाथ, कृष्णपद, भरतृहरिनाथ, रेवनाथ, नागनाथ व चरपटनाथ.भगवान शंकर आदिनाथ आणि दत्तात्रेय आदिगुरु मानले जातात. यानंतर, 84 नाथ सिद्धांची परंपरा नऊ नाथ आणि नऊ नाथांपासून सुरू झाली.
अमरनाथ, केदारनाथ, बद्रीनाथ इत्यादी अनेक तीर्थक्षेत्रांची नावे आहेत तसेच भोलेनाथ, भैरवनाथ, गोरखनाथ इत्यादी देवांची नावे आहेत.
साईनाथ बाबा (शिर्डी) हे देखील नाथ योगींच्या परंपरेतील होते.
गोगादेव, बाबा रामदेव इत्यादी संतसुद्धा या परंपरेचे होते.
तिबेटचे सिद्धही नाथ परंपरेतील होते.
सर्व नाथ साधूंचे मुख्य स्थान हिमालयातील लेण्यांमध्ये आहे.
नागा बाबा, नाथ बाबा आणि सर्व कमंडलु, जटाधारी बाबा हे चिराग असलेले शैव आणि शाक्त पंथांचे अनुयायी आहेत, परंतु गुरु दत्तात्रेयांच्या काळात वैष्णव, शैव आणि शाक्त पंथांचे समन्वय होते.
नाथ संप्रदायाची एक शाखा जैन धर्मात असून दुसरी शाखा बौद्धधर्मातही आढळेल.
कलियुगास प्रारंभ झाला त्यावेळी लक्ष्मीकांताने नवनारायण यांना द्वारकेस बोलावून आणण्याकरिता आपल्या सेवकास पाठविले.
त्यावेळी सुवर्णाच्या सिंहासनावर लक्ष्मीकांत बसला होता.
जवळ उद्धवही होता.
इतक्यात कवि, हरी , अंतरिक्ष, प्रबुद्धि, पिप्पलायन, अविर्होत्र (ऐरहोत्र), चमस, द्रुमिल, (ध्रुवमीन) आणि करभाज असे नऊ नारायण तेथे येऊन दाखल झाले.
त्यास पाहताच हरीने सिंहासनावरून उतरून मोठ्या गौरवाने त्यांस आलिंगन देऊन आपल्या सुवर्णाच्या सिंहासनावर बसविले.
नंतर त्यांनी त्यांची षोडशोपचारांनी पूजा केली. तो मोठा समारंभाचा थाट पाहुन कोणत्या कारणास्तव आम्हास बोलावून आणले असे नवनारायणांनी हरीस विचारिले.
तेव्हा त्याने त्यास सुचविले की, आपणा सर्वांना कलियुगात अवतार घ्यावयाचे आहेत.
जसे राजहंस एका जुटीने समुद्राच्या उदकात जातात, त्याप्रमाणे आपण सर्व एकदम अवतार घेऊन मृत्युलोकात प्रगट होऊ.
हरीचे असे भाषण ऐकून ते म्हणाले, जनार्दना ! आपण आम्हांस अवतार घ्यावयास सांगता, पण अवतार घ्यावयाचा तो कोणत्या नावाने हे कळवावे.
त्यांचे हे म्हणणे ऐकून द्वारकाधीशाने सांगितले की, तुम्ही सर्वांनी अवतार घेऊन संप्रदाय स्थापन करून दीक्षा देऊन उपदेश करीत जा.
तुम्ही कदाचित असे म्हणाल की, आम्हासच अवतार घ्यावयास सांगता, असे मनात आणू नका.
तुमच्याबरोबर दुसरी बहुत मंडळी मृत्युलोकी अवतार घेणार आहेत, प्रत्यक्ष कवी वाल्मीकि हा तुळसीदास होऊन येईल.
शुकमुनि हा कबीर, व्यासमुनि तो जयदेव व माझा अति आवडता जो उद्धव तो नामदेव होईल.
जांबुवंत हा नरहरी या नावाने अवतार घेउन प्रसिद्धीस येईल.
माझा भाऊ बलराम हा पुंडलिक होईल.
मीसुद्धा तुमच्याबरोबर ज्ञानदेव या नावाने अवतार घेऊन येणार आहे.
कैलासपति शंकर हा निवृत्ति होईल.
ब्रह्मदेव हा सोपान या नावाने अवतार घेऊन प्रसिद्धीस येईल.
आदिमाया ही मुक्ताबाई होईल.
हनुमंत हा रामदास होईल.
माझ्याशी रममाण होणारी जी कुब्जा आहे ती जनीदासी या नावाने जन्म घेईल.
मग आपणाकडून होईल तितके आपण कलीमध्ये भक्तिमहात्म्य वाढवू.
अवतार कोणत्या ठिकाणी व कशा रीतीने घेऊन प्रगत व्हावे ते सविस्तर कळविण्याविषयी नवनारायणांनी पुन्हा विनंति केली.
तेव्हा हरीने त्यांस सांगितले की, पराशर ऋषीचा पुत्र जो व्यास मुनि त्याने भविष्यपुराणात हे पूर्वीच वर्णन करून ठेविले आहे.
पूर्वी ब्रह्मदेवाच्या वीर्यापासून अठ्यांयशी हजार ऋषि निर्माण झाले.
त्याप्रसंगी वीर्याचा काही भाग ठिकठिकाणी पडला आहे, पैकी थोडासा भाग तीनदा यमुनेत पडला.
त्या तीन भागापैकी दोन भाग द्रोणात पडले व एक भाग यमुनेतील पाण्यात पडला.
ते वीर्य लागलेच एका मच्छीने गिळले तिच्या उदरात कवि नारायणाने जन्म घेऊन “मच्छिंद्रनाथ” या नावाने जगात प्रगट व्हावे.
शंकराने तृतीय नेत्रापासून अग्नि काढून जाळून टाकिलेला जो काम तो अग्नीने प्राशन केला आहे; यास्तव अंतरिक्ष नारायणाने त्याच्या जठरी जन्म घेऊन “जालंधर” नावाने प्रसिद्ध व्हावे.
ते अशा रीतीने की, कुरुवंशात जनमेजय राजाने नागसत्र केले आहे, त्याच्याच वंशात बृहद्रवा राजा हवन करील; तेव्हा द्विमूर्धन (अग्नि) गर्भ सांडील.
त्या प्रसंगी जालंदराने त्या यज्ञकुंडात प्रगट व्हावे.
अठ्यायशी हजार ऋषी झाले तेव्हा ब्रह्मदेवाच्या वीर्याचा काही अंश रेवातीरी सुद्धा पडला आहे, तेथे चमसनारायण याने “रेवणसिद्ध” या नावाने प्रगट व्हावे.
त्याच वीर्यापैकी थोडासा अंश एका सर्पिणीलाही मिळाला होता.
तो तिने प्राशन केला.
मग जनमेजय राजाच्या सर्पसत्रात ब्राह्मणांनी सार्‍या सर्पांची आहुति दिली,त्या समयी हिच्या उदरात ब्रह्मबीज आहे, असे जाणल्यावरून त्या सर्पिणीला आस्तिक ऋषीने वडाच्या झाडाखाली लपवून ठेविले.
पूर्ण दिवस भरल्यानंतर ती अंडे तेथेच टाकून निघून गेली.
ते अंडे अजून तेथे होते तसे आहे, त्यात आविर्होत्र नारायणाने जन्म घेऊन “वटसिद्ध नागनाथ” या नावाने प्रसिद्ध व्हावे.
मच्छिंद्रनाथ याने सूर्यरेत प्राप्तीस्तव मंत्र म्हणून दिलेले भस्म उकिरड्यावर पडेल, त्यात सूर्य आपले वीर्य सांडील, ते उकिरडामय असेल, त्यात हरिनारायण याने “गोरक्ष’ या नावाने प्रगट व्हावे.
दक्षाच्या नगरात त्याची कन्या पार्वती हिला लग्नसमारंभसमयी पाहुन ब्रह्मदेवाचे वीर्य गळाले,त्यासमयी त्यास परम लज्जा उत्पन्न झाली.
मग ते वीर्य रगडून चौफेर केले, त्यावेळी ते एके बाजूस साठ हजार ठिकाणी झाले, त्याचे साठ हजार वालखिल्य ऋषी झाले.
दुसर्‍या अंगाचे केराबरोबर भागीरथी नदीमध्ये पडले ते कुश बेटात गेले,ते अद्यापि तेथे तसेच आहे.
यास्तव पिप्पलायन नारायणाने तेथे प्रगट होऊन “चरपटीनाथ” नावाने प्रसिद्ध व्हावे.
भर्तरी या नावाने भिक्षापात्र कैलीकऋषीने आंगणात ठेविले होते,त्यात सूर्याचे वीर्य अकस्मात पडले; ते त्याने (भर्तुहरि) तसेच जपून ठेविले आहे.
त्यात धृवमीन नारायणाने संचार करून “भर्तरी” या नावाने अवतीर्ण व्हावे.
हिमालयाच्या अरण्यात सरस्वतीचे उद्देशाने ब्रह्मदेवाची वीर्य गळाले,त्यातले थोडेसे जमिनीवर पडले. त्यावरून वाघ चालल्यामुळे त्याच्या पायात राहिले व थोडेसे हत्तीच्या कानात पडले.
त्यात प्रबुद्धाने संचार करून “कानिफ” या नावाने प्रगट व्हावे.
गोरक्षाने चिखलाचा पुतळा केला, त्यात “करभंजनाने” संचार करावा.
अशा रीतीने, कोणी कोठे व कसे जन्म घ्यावयाचे, हे सर्व नवनारायणांना खुलासेवार समजूत करून दिली.
मग ते आज्ञा घेऊन तेथून निघाले व मंदराचलावर गेले, तेथे शुक्राचार्यांच्या समाधीजवळ समाधिस्त होऊन राहिले. पुढे हे नऊ व शुक्राचार्य असे दहा जण निघाले.
क्रमशः
